Για μια Εκπαίδευση των Κοινών εντός και πέραν των «Τειχών»
Η ομότιμη διακυβέρνηση συνδέεται με τη σχεσιακή οντολογία (relational ontology) στο πλαίσιο της οποίας οι σχέσεις μεταξύ των οντοτήτων είναι πιο θεμελιακές από τις ίδιες τις οντότητες. Αυτή η προσέγγιση μετατοπίζει τη σημασία στις ενδο-επιδράσεις (intra-actions), μέσα από τις οποίες τα άτομα δημιουργούν μαζί μια νέα «πολυσύνθετη ή πολλαπλά επικαθοριζόμενη εμπρόθετη δράση» (entangled agency) και αναπτύσσονται τα κοινωνικά συστήματα (Davies, 2014). Οι ενδο-επιδράσεις δεν είναι απλά αλληλεπιδράσεις ανάμεσα σε απολύτως ανεξάρτητα και αυτόνομα άτομα, αλλά μια δύναμη αλλαγής μετασχηματισμού και εξέλιξης των οντοτήτων που αλληλεπιδρούν (Barad, 2007).
Όταν τα σώματα ενδο-επιδρούν, αλληλοσυγκροτούνται. Τα άτομα
διαμορφώνονται μέσα από τις ενδο-επιδράσεις και η ικανότητα να δράσουν
προκύπτει μέσα από τη σχέση, όχι έξω από αυτήν (Bollier & Helfrich, 2019). Πρόκειται για αλληλεπιδράσεις που εμπλέκουν τις εσωτερικές διαστάσεις
των ζωντανών οργανισμών και έτσι προκαλούν την αλλαγή. Υπό το πρίσμα αυτής της σχεσιακής
οντολογίας των κοινών ο κόσμος είναι σχεσιακός και ενδεχομενικός, αποτελούμενος
από πολλά δυναμικά, ανοιχτά «εγώ», καθένα από τα οποία εμπλέκεται σε πολλές διαφορετικές
κοινότητες και επομένως είναι μέρος πολλών εμείς (στο ίδιο: 49).
Κατά συνέπεια, η οντολογική σχεσιακή προσέγγιση αυτή αμφισβητεί και οντο-μετατοπίζει (OntoShift, βλέπε 
Bollier & Helfrich, 2019: 49) την ηγεμονική ατομικιστική
οντολογία της σύγχρονης Δύσης, η οποία υποστηρίζει τον αγοραίο καπιταλισμό και θεωρεί ότι ο κόσμος αποτελείται από αποξενωμένα, ορθολογικά
και αυτοδημιούργητα άτομα, χωρίς ουσιαστικές σχέσεις με το κοινωνικό, πολιτισμικό, ιστορικό και φυσικό περιβάλλον στο οποίο δραστηριοποιούνται.
Η σχεσιακή οντολογία που υποβαστάζει τα κοινά προσλαμβάνει τη φύση της πραγματικότητας μέσω σχεσιακών
κατηγοριών, όπως είναι το «εμφωλευμένο εγώ» (nested-I) και την Ubuntu ορθολογικότητα.
Η έννοια του «εμφωλευμένου εγώ» «περιγράφει την υπαρξιακή αλληλεξάρτηση των ανθρώπων
μεταξύ τους και με τον ευρύτερο κόσμο, η οποία συνδημιουργεί και υποστηρίζει την προσωπική μας ανάπτυξη» (Bollier & Ηelfrich, 2019: 83)· Η χρήση της έννοιας του «εμφωλευμένου εγώ» αντί της έννοιας του ατόμου αποσκοπεί
στην αναγνώριση της θεμελίωσης της ταυτότητας των ανθρώπων στις σχέσεις. Το «εμφωλευμένο
εγώ» βρίσκεται στον αντίποδα του ηγεμονικού νεωτερικού κοσμικού ιδεώδους του
ορθολογικού και απόλυτα αυτόνομου ατόμου που επιλέγει ελεύθερα και χαράζει μια
ατομική βιογραφία ανεξάρτητα από τους περιορισμούς της κοινότητας, της οικογένειας,
της τάξης, του φύλου, της θρησκείας και της εθνικότητας. Το «εμφωλευμένο εγώ»
αμφισβητεί έμπρακτα το μοντέλο του «αποξενωμένου εγώ» που αντιστοιχεί στους homo economicus και homo entrepreneur, και ενδιαφέρεται αποκλειστικά για τη
μεγιστοποίηση του ατομικού του συμφέροντος και οφέλους.
Το άτομο που αναγνωρίζει τον εαυτό του ως εμφωλευμέvο συνειδητοποιεί
ότι τα ατομικά του συμφέροντα και ενδιαφέροντα δεν είναι κατ’ ανάγκη σε
ανταγωνιστική σχέση με τα συλλογικά και ότι αυτά μπορούν να ευθυγραμμιστούν.
Το εγώ
γίνεται αντιληπτό ως μέρος ενός σύμπαντος που αποτελείται
από πολλούς
και διαφορετικούς κόσμους και πραγματικότητες, από ποικιλόμορφες σχέσεις.
Αυτή η συνειδητοποίηση οδηγεί στη λογική Ubuntu, η οποία προέρχεται από τη νοτιοαφρικανική γλώσσα Μπαντού
και δηλώνει τη βαθιά αλληλεξάρτηση του εγώ με το εμείς, με άλλα λόγια
ότι είμαι γιατί είμαστε.
Η σχεσιακή οντολογία των κοινών συνδέεται
με δύο αλληλένδετες μορφές σχεσιακής ηθικής: (α) την ηθική της φροντίδας (care), και (β) την ηθική της συνάντησης (encounter). Και οι δύο υπογραμμίζουν την ευθύνη απέναντι στον άλλο
και το (φυσικό και κοινωνικό) περιβάλλον, και επομένως αφορούν το πώς θα έπρεπε
να σχετιζόμαστε με τους άλλους και την πραγματικότητα που μας περιβάλλει. Με
αυτήν την έννοια, κατέχουν κεντρική σημασία σε μια σχεσιακή δραστηριότητα όπως της
εκπαίδευσης. Οι σχεσιακές αυτές μορφές ηθικής αμφισβητούν και απορρίπτουν τους συνηθισμένους
τρόπους με τους οποίους σχετιζόμαστε με τους άλλους και με το περιβάλλον, που
χαρακτηρίζονται από μια αρπακτική, κυριαρχική και υπολογιστική-ωφελιμιστική
λογική. Η ηθική της φροντίδας και της συνάντησης δεν αποδέχεται την αυτονομία των
ανθρώπων χωρίς υποχρεώσεις απέναντι στην κοινότητα, διότι ένας βαθμός εξάρτησης και αλληλεξάρτησης είναι
αναπόφευκτος για όλους (Moss, 2014).
H ηθική της φροντίδας εκδηλώνεται
με μια συγκεκριμένη ευαισθησία απέναντι στους άλλους και το περιβάλλον και με
αυτό που κάνουμε για να διατηρήσουμε, να συνεχίσουμε και να αποκαταστήσουμε τον
κόσμο μας προκειμένου να ζήσουμε σε αυτόν όσο πιο καλά γίνεται. Αυτός ο κόσμος
περιλαμβάνει εμάς, τους άλλους και το περιβάλλον. Όλα αυτά τα συστατικά του
κόσμου μας συνυφαίνονται μέσω της ηθικής της φροντίδας σε ένα σύνθετο και βιώσιμο
δίκτυο ζωής (Fisher & Tronto, 1990: 40). Αυτή η ηθική συνδέεται με πράξεις
αλληλεγγύης και αμοιβαίας βοήθειας (Casas-Cortes, 2019) που επιτρέπουν
το άνοιγμα νέων δυνατοτήτων για την επανεμφάνιση μιας κουλτούρας ισότιμης
συνύπαρξης, ευθύνης, επιμέλειας, μέριμνας, προσοχής και ανταπόκρισης απέναντι
στον άλλο (Tronto, 1993). Η ηθική αυτή
δίνει σημασία στο μερικό, στο συγκεκριμένο, στην περίσταση και στο άλλο, το
διαφορετικό, και υπό αυτήν την έννοια διαφοροποιείται από την ηθική της δικαιοσύνης
που βασίζεται στην εφαρμογή καθολικών αρχών όπως είναι τα δικαιώματα (Moss, 2014: 106).
Τόσο η ηθική της φροντίδας όσο και η ηθική της
συνάντησης αμφισβητούν τη δυτική φιλοσοφική παράδοση του γνωρίζειν, της επιθυμίας
για γνώση και κατανόηση του Άλλου (Other), δηλαδή της ετερότητας η οποίας όμως αφομοιώνεται,
γιατί γίνεται μέρος του Ίδιου (Same). Με
άλλα λόγια, η σχεσιακή ηθική της συνάντησης δεν αποδέχεται τη βία της διαδικασίας
κατανόησης της ετερότητας, βία η οποία προκύπτει από το γεγονός ότι η γνώση και
κατανόηση του άλλου επιχειρούνται μέσω της εφαρμογής οικείων κατηγοριών
του δυνάμει γνώστη. Έτσι ανάγουμε τη
διαφορετικότητα σε κάτι ήδη γνωστό σε εμάς και άρα το αφομοιώνουμε και
εξαφανίζουμε τη δυναμική του.
Στον αντίποδα, η ηθική της συνάντησης
προτείνει την υιοθέτηση μιας στάσης σεβασμού της διαφορετικότητας και
μοναδικότητας του Άλλου. Πρόκειται για μια ηθική στάση που αναγνωρίζει την
αδυνατότητα αναπαράστασης και κατανόησης του Άλλου αποκλειστικά μέσω του δικού μας
πλαισίου σκέψης, την ταξινόμησή του σε μια προϋπάρχουσα κατηγορία και την
αξιολόγησή του με γνώμονα μια προκαθορισμένη νόρμα και έναν προκαθορισμένο
στόχο. Αυτό συνεπάγεται την απομάκρυνση από την υποτιθέμενη ασφάλεια και βεβαιότητα
που προκύπτει από την ενσωμάτωση του Άλλου σε υπαρκτά σχήματα σκέψης (Ίδιο) (Diedrich κ.ά., 2003). Aυτή η ηθική στάση έχει ιδιαίτερη σημασία στην εκπαίδευση
και τη σχέση των ενηλίκων με τα παιδιά. Το «παιδί» στη νεωτερικότητα
καταλαμβάνει τη θέση του Άλλου (βλέπε το Κεφάλαιο 4: «Ποια είναι η εικόνα που έχεις
για την παιδική ηλικία;»), το οποίο οι ενήλικες προσπαθούν επίμονα να γνωρίσουν
και κατ’ επέκταση να ρυθμίσουν με βάση αποκλειστικά τις δικές του κατηγορίες σκέψης
και τους δικούς τους προκαθορισμένους στόχους.
Εκτός από αυτήν την προσέγγιση, η ηθική της
συνάντησης αμφισβητεί τόσο τη νεωτερική αφήγηση του διαφωτισμού, σύμφωνα με την
οποία η εκπαίδευση γίνεται αντιληπτή ως αναζήτηση της αλήθειας και του ορθού
λόγου που σταδιακά οδηγεί τους μαθητές στη χειραφέτηση και την αυτονομία, όσο
και τη νεοφιλελεύθερη αφήγηση της εκπαίδευσης ως ένα πρόγραμμα που συνδέεται με
την επιχειρηματική λογική και ηθική, και μια διαδικασία κατανάλωσης γνώσεων,
ανάπτυξης καθορισμένων δεξιοτήτων και προετοιμασίας για την αγορά. Η ηθική στάση της συνάντησης ανασχηματίζει την παιδαγωγική ως μια ηθική πρακτική που αναγνωρίζει αφενός τη μοναδικότητα του κάθε ανθρώπου και αφετέρου κατανοεί την κοινότητα με όρους σχέσεων εξάρτησης μεταξύ των μελών της (Readings, 1996: 190). «Το να σκεφτώ έναν άλλο που δεν μπορώ να κατανοήσω είναι μια σημαντική αλλαγή και αμφισβητεί το πεδίο της παιδαγωγικής συνολικά. Αυτό θέτει άλλες ερωτήσεις σε εμάς τους παιδαγωγούς. Ερωτήσεις όπως το πώς η συνάντηση με την ετερότητα, με τη διαφορά, μπορεί να πραγματοποιηθεί όσο το δυνατόν πιο υπεύθυνα» (Dahlberg, 2003: 270).
Αυτή η σχεσιακή ηθική αμφισβητεί
τον ηγεμονικό στην εκπαίδευση νεοφιλελεύθερο λόγο της ποιότητας και υψηλής ανταπόδοσης (βλέπε Κεφάλαιο
5), το υπολογιστικό έθος κι την επιθυμία ελέγχου και καθοδήγησης
του άλλου μέσω της εφαρμογής τεχνολογιών άντλησης γνώσης γι' αυτόν στη βάση προκατασκευασμένων κατηγοριών σκέψης που απορροφά
το άλλο (other) στο ίδιο (same). Επιπλέον, σε αντίθεση με την επιθυμία του ηγεμονικού λόγου για συναίνεση
(consensus), κλείσιμο (closure) και περίφραξη των πόρων, για συμμόρφωση με νόρμες που υποτίθεται έχουν
καθολική ισχύ και αυστηρή οριοθέτηση των σχέσεων με όρους ανταλλαγής και εξαργύρωσης,
η ηθικής της συνάντησης και της φροντίδας αναγνωρίζει και αποδέχεται τη
διαφορετικότητα χωρίς να τις αφομοιώνει, αναδεικνύει την αξία της διαφωνίας (dissensus) και τις μη υπολογιστικές σχέσεις ευθύνης και υποχρέωσης απέναντι στον
άλλον (Moss, 2014: 108).
Ποια είναι η εικόνα που έχουμε
για την παιδική ηλικία, τη γνώση και τη μάθηση, την εκπαίδευση κα την κοινότητα;
Οι κυρίαρχες αφηγήσεις στην εκπαίδευση συνυπάρχουν με εναλλακτικές αφηγήσεις
που αντιστέκονται στην εξουσία τους και τις αμφισβητούν. Μια τέτοια εναλλακτική
αφήγηση είναι των εκπαιδευτικών κοινών, η οποία παρουσιάζεται στο βιβλίο αυτό.
Το παρόν εγχειρίδιο φιλοδοξεί
να καλύψει ένα σημαντικό κενό της εγχώριας και διεθνούς βιβλιογραφίας για τα
εκπαιδευτικά κοινά και την εννοιολόγηση των παιδιών ως κοινωνών. Απευθύνεται σε
πανεπιστημιακού, εκπαιδευτικούς, αρμόδιους για τον σχεδιασμό της εκπαιδευτικής
πολιτικής και των αναλυτικών προγραμμάτων, φοιτητές και ερευνητές, αλλά και σε
ανθρώπους που αναζητούν μια διαφορετική εκπαιδευτική προσέγγιση και μια άλλη
κοσμοαντίληψη ως απάντηση τόσο στα αυταρχικά πειθαρχικά και εύπλαστα
νεοφιλελεύθερα μοντέλα της συμβατικής (προ)σχολικής εκπαίδευσης όσο και σε
εναλλακτικές αφηγήσεις της. Η πρωτοτυπία της θεωρητική προσέγγισης του βιβλίου
και η αναφορά σε απτά παραδείγματα από την Ελλάδα και το εξωτερικό, το καθιστά
σημείο αναφοράς για όλους όσοι εμπλέκονται στα πεδία της εκπαίδευσης και των κοινών.
(Γιάννη Πεχτελίδη, Για μια Εκπαίδευση των Κοινών εντός
και πέραν των «Τειχών», εκδ. Gutenberg)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου